Instytucja zachowku w prawie spadkowym wciąż nastręcza wiele problemów. Wiele osób nie do końca rozumie te pojęcie, przez co nie wiedzą jak mogą skorzystać ze swojego prawa. Poniżej, krótko i zwięźle postaram się to wyjaśnić.
Punktem wyjścia dla zrozumienia pojęcia zachowku, powinno być zaznajomienie się, w jaki sposób można odziedziczyć spadek. Mamy bowiem dwa możliwe przypadki:
1. Dziedziczymy zgodnie z ustawą
2. Dziedziczymy na podstawie testamentu
Dziedziczenie ustawowe
Każdy z Nas może odziedziczyć spadek po zmarłej osobie bliskiej na podstawie ustawy. Oznacza to, że sposób dziedziczenia i jego zakres określają przepisy kodeksu cywilnego. W wyniku tego, nie ma możliwości odziedziczenia spadku przez osobę niewskazaną w ustawie (jeśli dochodzi do dziedziczenia ustawowego). I tak, przepisy kodeksu cywilnego przestawiają krąg bliskich nam ludzi, którzy dziedziczą spadek w określonej kolejności. Czyli najpierw spadek dziedziczą spadkobiercy tzw. I stopnia, kolejni dopiero, gdy nie ma osób ze stopnia wyższego.
Zawsze w pierwszej kolejności spadek dziedziczą:
1. Dzieci oraz małżonek (minimalnie ¼ całości spadku)- jeżeli dziecko nie dożyło otwarcia spadku- na jego miejsce przechodzą dzieci tegoż dziecka czyli wnuki spadkodawcy.
2. Małżonek oraz rodzice- jeśli spadkodawca nie miał dzieci lub żadne z dzieci nie dożyło chwili otwarcia spadku
3. Rodzice- jeśli spadkodawca nie miał miał małżonka oraz dzieci lub żadne z dzieci oraz małżonek nie dożyli chwili otwarcia spadku
4. Rodzeństwo- jeśli któryś z rodziców nie dożył chwili śmierci spadkodawcy
5. Dzieci rodzeństwa- jeśli rodzeństwo spadkodawcy już nie żyje lub spadkodawca nie miał rodzeństwa
6. Dziadkowie spadkodawcy- jeśli wszyscy brak jest wszystkich powyżej wymienionych (na miejsce jednego z dziadków wchodzą jego dzieci, o ile jedno z dziadków nie dożyło do otwarcia spadku)
7. Pasierbowie- w przypadku braku powołanych do dziedziczenia z ustawy, spadek przypada w częściach równych tym dzieciom małżonka spadkodawcy, których żadne z rodziców nie dożyło chwili otwarcia spadku.
8. W braku małżonka spadkodawcy, jego krewnych i dzieci małżonka spadkodawcy, powołanych do dziedziczenia z ustawy, spadek przypada gminie ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy jako spadkobiercy ustawowemu.
Jak widać powyżej dziedziczenie ustawowe jest bardzo skrupulatnie rozpisane. Każdy następny stopień zostaje „uruchomiony” w przypadku braku nadrzędnego stopnia. Zatem, jeśli zmarła nam osoba bliska to należy wówczas ustalić, które z powyższych osób żyją i następnie wystąpić z wnioskiem o stwierdzenia nabycia spadku lub uzyskać poświadczenie dziedziczenia dla osób z najwyższego stopnia. Tym jest właśnie dziedziczenie ustawowe. Oczywiście przepisy prawa spadkowego uszczegóławiają powyższe zagadnienie np. poprzez oznaczenie w jakim udziale dana osoba w konkretnej sytuacji będzie dziedziczyć, natomiast to nie jest tematem niniejszego wpisu, więc zostało to pominięte.
Dziedziczenie testamentowe
Mówiąc bardzo krótko. Do dziedziczenia testamentowego dochodzi wówczas gdy za życia spadkodawcy został sporządzony przez niego ważny i skuteczny testament. Przepisy prawa spadkowego oczywiście wskazują na to w jakiej formie testament może zostać złożony i w jaki sposób. Natomiast w tym momencie ważne zapamiętania jest to, że w testamencie można powołać do dziedziczenia osoby nie należące do kręgu spadkobierców ustawowych, o których wyżej była mowa. I tak, gdy został sporządzony testament to po zmarłym dziedziczą te osoby, które zostały wymienione w testamencie, nawet gdy żyją osoby z pierwszego stopnie dziedziczenia ustawowego. Dla przykładu: ojciec pozostawił po sobie dzieci, które zgodnie z dziedziczeniem ustawowym powinny odziedziczyć cały spadek. Natomiast sporządził testament, w którym powołał inną całkowicie niespokrewnioną osobę do spodku. Wówczas dziedziczenie ustawowe "nie działa", a spadek dziedziczy osoba wymieniona właśnie w testamencie. Oznacza to zatem, osoby, które dziedziczą zgodnie z ustawą, wchodzą we władanie masy spadkowej tylko wówczas gdy nie ma testamentu. Jeśli jest testament to przepisy o dziedziczeniu ustawowym w tym zakresie nie mają znaczenia. Patrzymy tylko na osoby wymienione w testamencie, co nie wyklucza, że znajdą się tam osoby należące do kręgu spadkobierców ustawowych, ale np. w testamencie dziedziczą oni w innych częściach niż gdyby dziedziczyli na mocy ustawy.
Powyższe rozróżnienie dziedziczenia testamentowego oraz ustawowego jest kluczowe dla zrozumienia tego czym jest zachowek i komu przysługuje.
Zachowek
Znając powyższą terminologię i zasady, można teraz bardzo łatwo zrozumieć czym jest zachowek oraz komu i w jakich sytuacjach przysługuje.
Zgodnie z art. 991 § 1 kodeksu cywilnego zstępnym (dzieciom, wnukom itd.), małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni - dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach - połowa wartości tego udziału (zachowek).
Parafrazując powyższe, można wskazać, że zachowek przysługuje, w sytuacji gdy w danej sprawie dziedziczenie ustawowe zostało „wyłączone” przez dziedziczenie testamentowe. Wówczas, jeżeli osoby z najwyższego stopnia spośród kręgów spadkobierców ustawowych jeszcze żyją to mogą żądać od testamentowego spadkobiercy zapłaty zachowku w wysokości albo ½ albo 2/3 wartości udziału spadkowego, który by otrzymali, gdyby nie było testamentu i „działałoby” dziedziczenie ustawowe.
Przykład:
Umiera ojciec i mąż. W chwili jego śmierci żyje jego małżonka oraz jedno dorosłe dziecko. Gdyby nie było testamentu to oni by odziedziczyli cały spadek po połowie. Jednakże, ojciec w testamencie cały swój majątek pozostawił innej, obcej kobiecie.
W takiej sytuacji zarówno dziecku jak i małżonce przysługuje zachowek w wysokości połowy tego, co by otrzymali gdyby ojciec/mąż nie sporządził testamentu we wskazanej treści. Czyli dziecko i matka otrzymałby po 25% całości majątku spadkowego.